Današnja Bosna i Hercegovina se može učiniti funkcionalnijom i stabilnijom državom ako bi se potpisnice Dejtonskog mirovnog sporazuma, Republika Bosna i Hercegovina, Republika Hrvatska i Savezna republika Jugoslavija (u čijem sastavu su u vrijeme potpisivanja bile Srbija i Crna Gora, a danas je nasljednica Srbija) pridržavale onoga što su potpisale. Sporazum garantiraju svjetske sile: Sjedinjene Američke Države, Evropska unija, Republika Francuska, Savezna Republika Njemačka, Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske i Ruska Federacija. Potpisnice su se obavezale pridržavati odredbi Sporazuma, a to znači i svih principa i vrijednosti na kojima je postignut i koje su ugrađene u “izvorni Dejton”. U današnjem vremenu, kada su određene nacionalističke politike potpuno blokirale zemlju i kada direktno i indirektno ruše temelje Dejtonskog sporazuma, veoma je važno vratiti se njegovim principima i vrijednostima. Taj korak ka “izvornom Dejtonu” nije vraćanje unazad, nego upravo obrnuto, traži se dosljednost svih potpisnica i svih političkih aktera u BiH u njegovom provođenju.
Važno je naglasiti, kada su principi u pitanju, Dejtonski sporazum nije izgrađen na etničkim i disktiminatorskim osnovama, kao što tvrde negatori Bosne i Hercegovine, bilo da su iz BiH, susjednih država ili iz nekih članica EU, koji ga žele postaviti na tu matricu. Sporazum je izgrađen na demokratskim i građanskim principima na kojima su izgrađene druge demokratske države, posebno na temeljima Evropske povelje o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, koja je sastavni dio Aneksa 4 Dejtonskog sporazuma, tj. Ustava BiH, koji u svom izvornom obliku ima mehanizam za otklanjanje svakog vida diskriminacije. Upravo ta ustavna odredba koja je inkorporirala kompletnu Evropsku povelju o ljudskim pravima i osnovnim slobodama u Dejtonski ustav, osigurala je presude u slučajevima Sejdić/Finci i Ilijas Pilav. Da se poštuju ugrađeni ustavni mehanizmi i obaveze preuzete potpisivanjem Ddejtonskog sporazuma, te presude bi davno bile provedene i Ustav korigiran prema odrednicama te povelje. Kreatori Dejtonskog sporazuma su ugradili Evropsku povelju u sam Ustav, znajući da ona pravno osigurava građansku demokraciju.
Osnovni principi i vrijednosti izvornog Dejtona su eksplicite navedeni u samom Sporazumu:
– trajni mir i stabilnost,
– suverenost i jednakost država regije koje su potpisale Sporazum,
– građanski i demokratski izborni sistem – pravo građanina da bira i bude biran (Sejdić/Finci i Ilijas Pilav),
– sloboda i ravnopravnost građana,
– izborne jedinice su teritorijalne u skladu s unutarnjom državnom strukturom (a ne etničke).
Današnje politike susjednih država, supotpisnica, odstupaju od preuzetih obaveza koje garantiraju mir i sigurnost u regiji i u BiH. Oni zloupotrebljavaju odredbu u Ustavu BiH (član III, stav 2.) koja entitetima daje pravo na tzv. specijalne paralelne veze sa susjednim državama. Ta odredba je jasna u dijelu u kome se kaže: „u skladu sa suverenitetom i teritorijalnim integritetom BiH“. Hrvatska i Srbija javnim istupima i djelovanjima to ne poštuju, jer svojom politikom narušavaju suverenitet, u isto vrijeme podrivajući teritorijalni integritet BiH. Srbija je uspostavila odnose sa bh. entitetom RS kao da je to zasebna država a ne entitet u BiH, i pri tom ne poštuje državne organe i protokole države BiH prilikom posjeta. Isto čini i Hrvatska prema dijelu BiH u kojemu ima lokalnu vlast partija sa istim imenom kao i ona koja upravlja Vladom Hrvatske, pa je time odnos dviju država reduciran na odnos dvije istoimene stranke. Hrvatska je otišla i korak dalje, proglašavajući bosanskohercegovačke Hrvate svojom dijasporom, te im vlastitim Ustavom omogućila glasanje za Hrvatski Sabor, dok u isto vrijeme političkim djelovanjem destabilizira BiH. Destruktivnu politiku prema BiH prenijela je i na institucije EU koje očigledno tu politiku odobravaju, posebno Njemačka čiji su pojedini državni i politički funkcioneri uključeni aktivno u političku promociju vladajuće nacionalističke stranke u Hrvatskoj.
Iako su sve potpisnice Dejtonskog sporazuma obavezne poštivati Ustav BiH i njegove odredbe, iz Srbije i Hrvatske se neprestano dovodi u pitanje njegov demokratski i građanski karakter. Ustav BiH osigurava zaštitu temeljnih ljudskih prava i sloboda, po međunarodnim konvencijama. Građani su nositelji konstitutivnosti, kao i narodi i manjine, državi BiH je garantiran kontinuitet državnosti, dok entiteti izričito nisu države. Garantira se povratak raseljenih i prognanih i naknada štete onima čija je imovina uništena.
Predsjedništvo BiH, kao najviši državni organ, bira se na demokratskim izborima, Ustav garantira zaštitu nacionalnih prava preko institucija države od najniže do najviše razine vlasti, s tim što predstavnici naroda izvorno moraju imati izborni, građanski legitimitet. Etnički princip pri izborima se primjenjuje ograničeno samo na izbor državnog Doma naroda, koji opet bira Dom naroda Federacije BiH, a ovaj ima izborni građanski legitimitet preko kantonalnih skupština koje biraju građani (delegati u državnom Domu naroda ne moraju imati građaski izborni legitimitet).
Vladajuće nacionalističke stranke u BiH, koje vladaju gotovo u kontinuitetu od Dejtonskog sporazuma do danas, i politički i praktično djeluju protiv ovih demokratskih i građanskih pricipa. Političke elite su uspjele u praksi, u formiranju zakonodavne i izvršne vlasti, i u njenom djelovanju, uvesti etničke principe, osporavajući rezultate demokatskih izbora koji se obavljaju po Ustavu i zakonu, i tako tiho ali uporno revidirati Dejtonski sporazum.
Važan segment integracije države nakon rata, prema izvornom Dejtonu, predstavlja objedinjavanje državnih kompanija koje gospodare prirodnim, energetskim i komunikacijskim resursima države. Ova integracija je bila obaveza i propisana Aneksom 9 Sporazuma. Nažalost, taj aneks se uopće ne provodi, a prirodni resursi, energetski potencijali, komunikacije kao i putna i željeznička infrastruktura, su ostale dio ratnog plijena entiteta. Da se proveo ovaj aneks, kroz te korporacije ekonomski prostor države bi dobio važne poluge koje ga spajaju, a ne razdvajaju.
Neporvođenje Aneksa 7 Dejtonskog sporazuma, koji je garantirao povratak prognanim i raseljenim, je direktno izmjenio građansku matricu po kojoj je sporazum napravljen. Da je odmah nakon rata bilo dozvoljeno vraćanje prognanih građana u njihove predratne domove, oba entiteta bi u potpunosti i u stvarnosti bila multietnička. Oni to jesu u slovu izvornog Dejtona, dok je u stvarnosti učinjeno sve da se bh. entitet RS pretvori u entitet jedne etničke skupine. Mehanizam entitetskog glasanja u Parlamentarnoj Skupštini BiH, koji je ugrađen u Dejtonski sporazum, da je Aneks 7 proveden, štitio bi interese multietničkog entiteta u kojem bi odlučivali građani svih nacionalnosti. Pošto nije dozvoljen povratak prognanih i raseljenih, entitet RS pretvoren je u entitet samo jednog naroda (prije rata na području koje danas obuhvaća entitet RS živjelo je oko 52% Hrvata i Bošnjaka, i 48% Srba). Danas u tom entitetu živi oko 90% Srba koji zaštitu interesa entiteta koriste kao nacionalni veto u Parlamentu BiH jer apsolutno dominiraju i vladaju u tom dijelu Bosne i Hercegovine.
Po slovu i duhu izvornog Dejtoskog sporazuma, sve aktivnosti bilo kakve blokade države BiH trebao bi sankcionirati i spriječiti Ured Visokog predstavnika (prema Aneksu 10). Nažalost, taj ured to ne radi godinama i tiho je prepustio nacionalistima praktičnu reviziju Spoazuma. To se hitno mora zaustaviti jer je neprovođenje svih aneksa Dejtonskog sporazuma, posebno Aneksa 7, od građanskog početnog koncepta, pretvorilo Bosnu i Hercegovinu u potpuno etnički koncept koji proizvodi samo blokade.
Zbog toga je Bosni i Hercegovini potreban potpuno novi građanski ustav, usaglašen s presudama Međuarodnog suda za ljudska prava i koji će poništiti rezultate etničkog čišćenja i retrogradnih nacionalističkih politika, koje mogu Bosnu i Hercegovinu, cijeli region, pa možda i Evropu, ponovno uvesti u trajnu destabilizaciju ili čak rat. Potrebno je poništiti rezultate agresije i genocida, i Bosnu i Hercegovinu učiniti istinskom građanskom državom, bez entiteta, na principu multietničkih funkcionalnih regija.
(U nastavku: Principi novog ustava Bosne i Hercegovine)
