Demoniziranje Sjedinjenih Država i NATO-a, predstavljanje EU kao slabe i podijeljene, propagiranje ruske vojne moći i superiornosti vakcine protiv COVID-19, tvrdnje da su zapadni proizvođači vakcina korumpirani, pojačavanje percepcije prijetnji, mitova i etničkih tenzija, su među najčešćim temama dezinformisanja koje je Kremlj promovisao u medijima na zapadnom Balkanu na srpskom jeziku. Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Srbija najviše su pogođene ruskim informativnim operacijama koje pokušavaju podrivati ​​Europsku uniju i NATO u regiji.

U širem smislu, dezinformacije su endemski fenomen na Zapadnom Balkanu izazvan unutrašnjim faktorima. Bez izuzetka, pogođene su sve nacije u regiji. Što se tiče stranog dezinformisanja, smatra se da je Srbija u epicentru. Najnovija studija o dezinformisanju Evropskog parlamenta nazvala je Srbiju „lansirnom ruskom operacijom dezinformacija na Zapadnom Balkanu“.

Protok informacija između zemalja u regiji je bez granica. Bliske društvene, istorijske i kulturne veze između Srbije, bosanskohercegovačkog entiteta Republike Srpske i Crne Gore znače da gotovo svi medijski narativi, uključujući dezinformacije, svakodnevno prelaze granice.

Medijski sadržaj pod pokroviteljstvom Kremlja na srpskom jeziku proizvodi se, ponovo objavljuje i distribuira širom regiona. Milioni ga konzumiraju u društvima s naslijeđenim slabostima i unutrašnjim podjelama, u regiji koja tradicionalno ima pozitivan stav prema Rusiji i u kojoj su percepcije i dalje pod uticajem etničkih sukoba devedesetih i NATO-ove Kosovske zračne kampanje u martu 1999. Za razliku od članica EU i NATO-a sa istočnog krila Evrope, balkanskoj regiji nedostaju negativna istorijska iskustva s Moskvom, pri tom dijeleći zajedničku pravoslavnu religiju.

Osim idealističkog predstavljanja ruskog rukovodstva i oružja, takve dezinformacije demoniziraju NATO i Sjedinjene Države, podgrijevaju etničke tenzije i predstavljaju Europsku uniju kao nefunkcionalnu, rasističku i antisrpsku organizaciju. Pojačava se percepcija da postoje prijetnje za pravoslavno stanovništvo, kao i percepcija zajedničke kulture sjećanja prikazujući Rusiju i Sovjetski Savez kao moćne zaštitnike kroz istoriju.

Početak pojave ovih narativa u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji podudara se s ilegalnom aneksijom Krima koja se desila u martu 2014. godine. Servis vijesti Sputnjik na srpskom jeziku je pokrenut u februaru 2015. godine, a ubrzo iza njega i Russia Beyond. Pojavili su se deseci portala sa i bez impresuma (zakonski je propisano da se navede izjava o vlasništvu i autorstvu), generirajući ili distribuirajući slične poruke.

Vremenom su razni mediji, uključujući glavna izdanja u pogođenim zemljama, uveliko počeli koristiti te strane dezinformacije. Ovo je postalo moguće zbog političkih uticaja, kao i medijskog trenda čija je glavna karakteristika tabloidizacija, koja koristi logiku klik-mamaca i loših etičkih standarda, uz malo analiza vijesti i istraživačkog novinarstva.

Centar za istraživanje, transparentnost i odgovornost iz Beograda je napravio istraživanje 2018. i 2019. godine čiji rezultati pokazuju da je, od svih međunarodnih aktera u informacionoj sferi na srpskom jeziku, Rusija predstavljena sa najpozitivnijim sadržajem uz najmanje negativnih informacija.

U praksi to znači da prosječni medijski potrošač sazna više o navodnim prednostima tenka Armata, plinovoda Sjeverni tok 2, o Ukrajini kao propaloj državi koja je izdala zdrav razum u distanciranju od Rusije, ili o hipersoničnim raketama i borbenim avionima SU 57, nego o koristi od potencijalnog članstva u EU za balkansko stanovništvo.

Hronično zagađenje informacionog okruženja ovim sadržajem utiče na percepciju javnosti. Iako regionalne ankete sugeriraju da se većina stanovništva u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji još uvijek zalaže za integraciju u EU, ovo mišljenje ne treba uzimati zdravo za gotovo. Podrška Evropskoj uniji u Srbiji opada, gdje većina ima pozitivno mišljenje o Rusiji i Kini, dok stavovi prema NATO-u postaju sve negativniji.

Sjeverna Makedonija je bila primjer sinhronizovanih propagandnih, diplomatskih i obavještajnih aktivnosti gotovo deset godina prije pristupanja NATO-u 2020. godine. Informativne aktivnosti sada se fokusiraju na predstavljanje zemlje kao žrtve susjednih država, Bugarske i Grčke, optužujući trenutnu prozapadnu vladu u Skoplju zbog popuštanja pred zahtjevima Sofije po pitanju identiteta.

Pandemija pojačava propagandu

Kriza izazvana epidemijom COVID-19 jača propagandne narative o superiornosti i demonizaciji Zapada. U tom smislu se koriste teme povezane sa naukom i odbranom, u kombinaciji s vojnom pandemijskom pomoći koju neki stručnjaci nazivaju “ventilacijskom diplomatijom”.

Sredinom novembra, nekoliko dana nakon što je srpska vlada najavila kupovinu 1,8 miliona vakcina koje je proizveo Pfizer, srbijanski Sputnik je američkog proizvođača vakcina, bez dokaza, prikazao kao korumpiranog i „nepotpunog“, dok je ruska vakcina prikazana kao superiorna i kao bolji izbor za Srbiju. Prodavnice u Srbiji i Crnoj Gori distribuirale su razne verzije priče o superiornosti ruske vakcine.

Tokom prvog vala pandemije, aktivnostima dezinformisanja nastojala se iskoristiti Srbija i Republika Srpska za ilustraciju djelotvorne ruske pomoći za razliku od navodne nesposobnosti NATO-a da pomogne svojoj državi članici, Crnoj Gori, u vrijeme krize.

U aprilu 2020. godine, uz veliku medijsku pompu, 11 ruskih aviona sa 87 vojnih ljekara, stručnjacima i opremom za nuklearnu biološku hemiju sletilo je u Srbiju da dezinfikuje ulice, bolnice i objekte širom te zemlje. Iako Srbija ima svoje vojne kapacitete za iste svrhe, gosti su ih zasjenili. Izmišljena medijska slika „ključne“ strane pomoći imala je značajan uticaj na javno mnjenje. Slična aktivnost sprovedena je u Republici Srpskoj.

S druge strane, dezinformacije su i dalje prikazivale Crnu Goru kao zemlju koju su saveznici napustili usred krize, dok su bili prisiljeni trošiti novac na članstvo u NATO-u umjesto da unapređuju svoj zdravstveni sistem.

Istodobno su se pojavile egzotične teorije zavjere koje su zagovarali ruski generali: da pandemija nije stvarna i da je već dio posebne operacije tajnih centara moći, te da je COVID-19 zapravo proizvela CIA.

Vježba „Defender-Europe 20“ koju su predvodile Sjedinjene Države poslužila je i kao sredstvo za daljnje teorije zavjere kao dio narativa i dezinformisanja o virusu COVID-19, demonizirajući i Sjedinjene Države i NATO. Paralelno s tim, generiran je sadržaj koji je naglasio rusku moć i vojnu superiornost nad Zapadom, što je tema koja dobro odjekuje u Srbiji, prikazujući, na primjer, hipersoničnu raketu Cirkon, predstavljajući je kao vrhunsko oružje koje je izazvalo paniku na Zapadu.

Iskorištavanje bilateralnih aktivnosti

Rusija je takođe iskoristila propagandni potencijal bilateralnih aktivnosti sa svojom slovenskom braćom, kako za slanje poruka Zapadu, tako i za osvajanje srca i umova lokalnog stanovništva.

Na primjer, bilateralne vojne aktivnosti Rusije sa Srbijom, zemljom koja nastoji zadržati svoju vojnu neutralnost i saradnju s članicama NATO-a i Rusijom, korištene su za generiranje narativa o zaštitnoj ulozi Rusije prema Srbiji.

Rusija je proširila bilateralni sporazum o donaciji šest MiG-ova 29 kako bi popunila prazninu u resursima Srbije na polju vazduhoplovstva, obezbejđujući opremu koju Beograd nije tražio. Tako je u posao uključeno 30 tenkova T-72 i 30 vozila BRDM-2. Prvi tenkovi isporučeni su u novembru 2020. godine, šaljući poruku da „bolji nisu potrebni, imajući u vidu slabosti vojski susjednih zemalja“.

Na bilateralnoj antiterorističkoj vježbi „Srem 2014“ održanoj na severozapadnim ravnicama Srbije, Rusija je proširila originalni scenario sa padobranskim spuštanjem oklopnih borbenih vozila. S obzirom na blizinu Hrvatske, Mađarske i Rumunije, ovo je poslalo poruku o sposobnosti djelovanja u dubini teritorije NATO-a.

Na sličan način, na vježbi „Slovenski štit“ 2019. godine, sistem S-400 je privremeno postavljen u Srbiju. Kampanja masovnih medija puna istaknutih i vidljivih ruskih zastava potaknula je špekulacije da je Rusija možda ostavila raketni sistem u zemlji domaćinu.

Planirana antiteroristička vježba tokom 2020. godine, “Slovensko bratstvo” sa Bjelorusijom i Srbijom u Brestu, pružila bi novu priliku Rusiji da pojača ove narative. Ipak, Beograd je otkazao učešće u vježbi, koja je u promijenjenom scenariju simulirala sukob s NATO snagama duž granice s Poljskom.

Glorificiranje prošlosti

Aktivnosti u informacionom prostoru takođe su usredsređene na kulturu sećanja, pojačavajući narative o istorijskoj žrtvi i veličajući ulogu Sovjetskog Saveza.

Tokom 2017. godine Sputnik – Srbija pokrenuo je izgradnju spomenika žrtvama vazdušnih napada NATO-a iz 1999. godine. U maju 2019. u Beogradu je proslavljen marš ruskog „Besmrtnog puka“ (onih koji su učestvovali u „Velikom otadžbinskom ratu“). Pod uticajem Moskve, ova komemoracija sadržala je ikonografiju i narativ koji odstupaju od tradicije proslave jugoslovenskih veterana Drugog svjetskog rata. Zanimljivo je da su u događaju učestvovali i veterani rata iz 1999. godine, koji nikada ranije nisu učestvovali

Neizvjesna budućnost

Nažalost, zemlje Zapadnog Balkana, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Srbija, vjerovatno će i ubuduće biti plodno tlo za strana dezinformisanja, kako zbog vanjskih, tako i zbog unutrašnjih faktora.

Vanjska politika Srbije temelji se na “četiri stuba” uspostavljanja uravnoteženih odnosa sa Evropskom unijom, Sjedinjenim Državama, Rusijom i Kinom. Iako članstvo u EU ostaje strateški cilj, posebna pažnja posvećuje se njegovanju odnosa s Moskvom i Pekingom, koji ne priznaju neovisnost Kosova, za razliku od većine članica EU i NATO-a. Ovo stvara okruženje za pojačano djelovanje stranih aktera u medijskom prostoru.

Istovremeno, Republika Srpska slijedi politiku vojne neutralnosti Beograda tako što, na primjer, ne teži ulasku u NATO i gradi odnose s Rusijom.

Ovo političko pozicioniranje i neriješeno pitanje statusa Kosova i dalje usporavaju integraciju Srbije u EU i perspektivu članstva Bosne i Hercegovine u NATO-u. To omogućava Moskvi da se i dalje predstavlja kao zaštitnica srpskih interesa. Kroz kontinuiranu promociju odabranih narativa, Kremlj će nastaviti jačati svoj utjecaj u regiji.

Štaviše, vjerovatno je da će trebati godine ili čak desetljeća da bi se riješili postojeći problemi u medijskom okruženju Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Srbije i drugih zemalja regije, kako je navedeno u izvještaju Evropskog parlamenta. To uključuje lošu primjenu postojećih zakona, klijentelizam, politizaciju, korupciju, kampanje blaćenja, zločine iz mržnje i klevetu, manjkavu privatizaciju i pitanja vlasništva nad medijima (izveštaj Clingendaela „Smanjenje slobode medija i pristrasno izvJeštavanje o stranim akterima u Srbiji“, juli 2020).

Pitanje je dodatno komplikovano samom prirodom internetskih medija u regiji. Ovo je dobro ilustrovano u slučaju Srbije u kojoj postoji preko 2.000 registrovanih medija. To vodi do mnogih nedostataka, uključujući nedovoljnu vrijednost medijskog tržišta, redakcije s nedovoljnim brojem osoblja koje imaju tendenciju recikliranja materijala iz drugih medija umjesto da pružaju originalno izvještavanje, nekvalitetno novinarstvo i nedostatak stručnosti za otkrivanje dezinformacija, posebno u vezi sa specijaliziranim temama.

S obzirom na ovo izazovno okruženje, paralelna stvarnost definisana propagandnim narativima i dalje će oblikovati informacijski prostor regije. Za očekivati je još priča o svemoći koja pruža besprijekorno vođstvo i zaštitu, dok proizvodi medicinska čuda i moćno oružje.

Nema magičnog riješenja

Kao što pokazuje srpski primjer, ne postoji magično riješenje za ublažavanje efekata dezinformisanja na Zapadnom Balkanu. Primjena rješenja zasnovanih na praksi iz drugih dijelova Evrope nije dovoljna, potreban je širi, inovativan pristup uz međunarodnu podršku i koordinaciju.

Regionu nedostaje infrastruktura potrebna za borbu protiv dezinformisanja. To je rezultat inherentno slabih institucionalnih postavki i pozitivnih stavova mnogih prema Rusiji, čije se informativne aktivnosti ne smatraju prijetnjom.

Stoga su državne inicijative za povećanje svijesti i otpornosti građana putem obrazovanja (kao na primjer u Finskoj) tek u povoju u regiji i bave se općom medijskom pismenošću i medijskim reformama, a ne posebno dezinformisanjem.

Pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture Srbije i Evropske unije, prva radionica medijske pismenosti održana je u novembru 2020. godine u beogradskoj osnovnoj školi. Na nacionalnom javnom TV servisu pokrenuta je i serija za edukaciju djece o toj temi.

U Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji, međunarodne organizacije i civilni sektor aktivni su u projektima obuke za medijsku pismenost i suzbijanje dezinformisanja, ali aktivnosti se smatraju rascjepkanim i nedostaje im koordinirani pristup („Dezinformacije u internetskoj sferi“ – pdf izvještaj iz Citizens ‘ Udruženje „Zašto ne“).

U januaru 2020. godine, nakon godina odlaganja, Vlada Srbije usvojila je novu medijsku strategiju za period do 2025. godine, uz pomoć Evropske unije, Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju, Norveške i Fondacije Konrad Adenauer. Strategija je namijenjena za pomoć u rješavanju nekih dugogodišnjih problema u medijskoj sferi, iako postoje podijeljena mišljenja o izgledima za njenu primjenu.

U regiji je pokrenuto nekoliko portala za provjeru činjenica. Iako je važan elemenat u borbi protiv dezinformisanja, provjera činjenica je reaktivne prirode i ima ograničenu publiku. Štaviše, protivtužbe se pojavljuju danima ili sedmicama kasnije i ne mogu pratiti tempo masovne propagande.

Pristup koji mijenja igru ​​bio bi obuka novinara kako bi mogli uočavati dezinformacije i razviti stručnost u specijalizovanim oblastima za proizvodnju kvalitetnog sadržaja zasnovanog na činjenicama. Međutim, većini medija koji trenutno posluju, nije potrebna takva stručnost s obzirom na okruženje koje neće nagraditi takve napore. Nedovoljno zaposlene i potplaćene redakcije fokusiraju se na količinu sadržaja, a ne na njegov kvalitet. Kao rezultat toga, novinari često mijenjaju redakcije, napuštaju profesiju ili prelaze u profitabilniji sektor korporativnih komunikacija. To u velikoj mjeri obesmišljava željene efekte treninga.

Da bi se to promijenilo, potrebne su medijske platforme koje omogućavaju lokalnim novinarima da rade punim kapacitetom, primjenjuju stručnost i preventivno proizvode sadržaj zasnovan na činjenicama, prije nego što se plasira dezinformacija. Takve platforme mogu se izgraditi putem lokalnih, regionalnih ili širih koalicija izvještavanja zasnovanog na činjenicama, oslanjajući se na novinarsko znanje, stručnost, primjenu visokih etičkih standarda, provjerljive izvore i obuku na radnom mjestu.

Jedna od takvih osnovanih inicijativa je Balkanska sigurnosna mreža, koja regionalnim novinarima i urednicima pruža stručnost u odbrani i sigurnosti, što nedostaje lokalnim i regionalnim medijima. Vijesti i sadržaj analize vijesti koji se temelje na BSN-u objavljuju različiti mediji širom regije, od sedmičnika, dnevnih novina i novinskih agencija do visokotiražnih tabloida, bez obzira na uređivačku politiku i orijentaciju.

U kombinaciji s provjerom činjenica i inicijativama za medijsku pismenost, ova vrsta stručne medijske platforme mogla bi značajno doprinijeti povećanju broja i kvaliteta regionalnih priloga zasnovanih na činjenicama. Proaktivni koordinirani napori su od suštinske važnosti i primjenjivi su izvan regiona Balkana za rješavanje univerzalne ranjivosti svih demokratskih društava na jednostavne poruke dezinformisanja, populizma i ekstremizma.

Izvor: NATO

Autor: Daniel Sunter je osnivač odbrambeno-sigurnosnog portala Balkan Security Network koji povezuje urednike, analitičare i novinare u regiji i promovira izvještavanje zasnovano na činjenicama. Izvršni je direktor beogradske Euroatlantske inicijative koja radi na projektima komunikacije i analizi dezinformacija.